OSNOVNE KARAKTERISTIKE I SPECIFICNOSIT SANDŽAKA U ANTIFAŠISTIÈKOJ BORBI (1941-1945)
Po svom geografskom položaju, po svojoj demografskoj strukturi, migracijama i emigracijama, po svojoj privrednoj, vjerskoj i nacionalnoj strukturi, po svom historijskom razvoju, kulturi, naèinu života i drugim karakteristikama Sandžak je od davnina bio specifican kraj, jedno vrijeme sa statusom \”corpus separatum\”.
Mi ovom prilikom nismo u moguænosti da se potpunije bavimo brojnim specifiènostima Sandžaka kroz njegovu historiju. Ipak æemo neke spomenuti. Prva je karakteristika da je izmeðu dva svjetska rata na prostorima Sandžaka izrasla dosta brojna školovana omladina (srednjoškolska i studentska). Ona je bitno uticala na usmjeravanje kulturnih, društvenih i posebno društvenopolitièkih aktivnosti u Sandžaku, kako u njegovom kulturnom i prosvjetnom opredjeljivanju, tako i posebno u njegovim opredjeljenjima tokom Drugog svjetskog
rata.
Druga je karakteristika je što se ova omladina pretežno orjientisala i razvijala kao antifašistièka. Zbog kratkoæe vremena mi se ovom problemu ne možemo potpunije posvetiti.
Teæa karakteristika, od posebnog znaèaja, bila je da se ova omladina prvenstveno razvijala njegujuæi principe zajednièke borbe pripadnika svih nacionalnosti koje su onda živjele u Sandžaku i njihovom zajednièkom djelovanju u pripremama borbe protiv fašistièke agresije, koja se veæ nasluæivala.
Studenti Sandžaka, srpske, bošnjaèke (tada muslimanske) i crnogorske narodnosti odbili su da se ukljuèuju u srpska, crnogorska i bošnjaèka zavièajna udruženja.
Formirali su svoje Sandžaèko udruženje pod nazivom \”Zlatar\”. Bila je to prva njihova organizaciona forma kojom su izražavali svoju posebnost, sandžaèka opredjeljenja i želju da se zajedno bore sa ostalim narodima ondašnje Jugoslavije.
U vezi sa tim veoma znaèajno bilo je obraæanje studenata Sandžaka svih nacionalnosti i vjera narodima Sandžaka u kojem su skrenuli pažnju na opasnosti od fašizma.U ovom proglasu posebno je znaèajno spominjanje Sandžaka, kao posebne pokrajine i Bošnjaka Sandžaka, tada Muslimana, priznajuæi ih kao poseban narod.
Prvi put poslije 1920.g. Sandžak i Bošnjaci, odnosno Muslimani, koji se smatraju posebnim narodom, spominju se u jednom ovako javnom obraæanju, što nije ostalo bez posljedica, kriviènog i prekršajnog gonjenja potpisnika. Bilo je to prvo javno spominjanje Bošnjaka, odnosno Muslimana, u jednom ovakvom obraæanju studenata.
Dva puta se \”Glas Sandžaka\”, kao kulturno-informativni list pokušavao organizovati na prostorima ondašnje Jugoslavije. Prvi put 1922.g. u Sarajevu. Drugi put je to pokušao i univerzitetski profesor Sreten Vukosavljevic 1937.g. u Prijepolju.
Ali se ni u jednom, ni u drugom sluèaju nije uspio duže održati.Treæi put je poèeo da izlazi 09. septembra 1940.g. na inicijativu tadašnjeg èlana Gradskog komiteta KPJ Beograda uz angažovanje Muhameda Abdagiæa, studenta iz Sjenice, tada sekretara Kulturnog odbora studenata Beogradskog univerziteta, a kao nominalni urednik lista bio je Hakija Zejniloviæ, student iz Novog Pazara. Poslije prvog broja, koji je štampan u Kragujevcu, ovaj je list zabranjen, pa je njegovo izlaženje nastavljeno ilegalno u jednoj od štamparija u Skoplju.
To su bile osnovne karakteristike djelovanja antifašistièke omladine Sandžaka u predeveèerju Drugog svjetskog rata.
U vrijeme bombardovanja Beograda, Rifat Burdževiæ dobio je zadatak da organizuje posljednji sastanak sa studentima antifašistima i da im po dobijenoj direktivi saopšti da moraju prekinuti sa svojim studijama, poæi u svoja rodna mjesta, prijaviti se kao dobrovoljci i pridružiti se odbrani zemlje, koja je veoma kratko trajala. Veæina studenata iz Sandžaka èasno su izvršili svoj dug kao antifašisti.
Podsjetit æemo šta su kasnije pisali saborci Rifata Burdževiæa o njegovom djelovanju na Beogradskom univerzitetu: …\”Ovaj divni momak iz Sandžaka bio je prihvaæen kao tribun Beogradskog univerziteta i antifašizma u Beogradu, u cjelini. Bio je jedan od najomiljenijih, najpopularnijih antifašista iz Sandžaka i Crne Gore. Bio je izvanredan drug, volio je ljude. Njegovo prisustvo i ophoðenje mobilisalo je na samoprijegor i najveæa pregnuæa.U radu je bio neumoran. Kao takav ostao je u sjeæanjima svojih saboraca na Univerzitetu i Beogradu.\”…
Takvog su ga prihvatili u Sandžaku i Crnoj Gori. Zahvaljujuæi prvenstveno njemu, Sandžak nije bio na marginama dogaðaja veæ u prvim redovima borbre protiv fašizma.
Reorganizovano je do tada umrtvljeno i zaèaureno rukovodstvo sa sjedištem u Bijelom Polju. Povjereno mu je daljnje rukovoðenje antifašistièke borbe u Sandžaku. Obnovljenje su i proširene antifašistièke organizacije u Pljevljima. Formirane su organizacije u Novom Pazaru, Prijepolju, Priboju i Novoj Varoši. Novo rukovodstvo nije priznalo okupaciju i èereèenje zemlje. Posebno ne one koje su okupator i njegovi kvislinzi otpoceli još u prvim danima okupacije. Pristigli su prvi ustaški izaslanici u Pljevlja, rasturili dotadašnju vlast i èinovništvo, koje je pretežno bilo srpske nacionalnosti. Pokušali su umjesto njih da imenuju intelektualce bošnjaèke nacionalnosti, ali su oni to dostojanstveno odbili, što je od strane srpskog i crnogorskog naroda u gradu, sa posebnim simpatijama prihvaæeno.
Još tokom aprila 1941.g. stigli su izaslanici njemaèkog okupatora u Kosovsku Mitrovicu, održali poseban sastanak na kojem su prisustvoyali i dvojica graðana iz Novog Pazara koji su bili spremni da prihvate kvislinšku ulogu na prostorima Sandžaka. Javili su se i glasnogovorrnici i kvislinzi italijanskog okupatora koji su pokušavali da formiraju marionetsku vlast u Crnoj Gori.
Suprotstavljajuæi se svima njima, antifašisti Sandžaka istupali su sa pozivima za odbranu od fašizma u zajednièkoj borbi Srba, Bošnjaka i Crnogoraca, na principima ravnopravnosti i bratstva i jedinstva.
Otpoèelo se sa formiranjem prvih gerilskih èeta i partizanskih odreda. Formirano je prvo vojno-politièko rukovodstvo Sandžaka, koje je prihvatilo obavezu da organizuje zajednièku borbu svih naroda Sandžaka, meðu njima i Bošnjaka, odnosno Muslimana. Prvi put u svojoj historiji Srbi, Bošnjaci (tada Muslimani) i Crnogorci našli su se pod jednom zastavom i pod jedinstvenom komandom.
Okolnost da se kao organizator tada javljao Rifat Burdžoviæ – Tršo od strane nekih nacionalistièkih krugova izazivala je odreðene neugodnosti: \”Neæemo Turèina za komandanta\”, \”Neæemo Turke meðu nama\”, \”Umjesto protiv italijanskog okupatora, okrenuæemo puške protiv Turaka i Arnauta\”. Nasuprot ovakvim parolama javljale su se druge: \”Došlo je vrijeme da se sveæamo za sve one nepravde koje su nad Muslimanima èinjene, istièuæi nasilno pokrštavanje i masovno strijeljanje, oduzimanje zemlje i brojne policijske terore, posebno one u Šahoviæima.
Ne vjerujemo više mi njima\”. A oni koji su prihvatali zajednièku borbu protiv fašizma, na principima ravnopravnosti, bratstva i jedinstva i za pravednije društveno ureðenje, prvenstveno oni koji su se školovali u Velikoj medresi Kralja Aleksandra u Skoplju, u Pljevaljskoj gimnaziji, studirali na beogradskom i drugim univerzitetima, shvatili su da im je nametnut težak zadatak i obaveza i prihvatili su borbu protiv fašizma kao jedini ispravan i pravedan put. Razmilili su se meðu svoje osiromašene i do gole kože opustošene zemljake, pozivajuæi ih da im je zajednièka borba protiv fašizma jedini spas za njihov zajednièki opstanak i bolju buduænost njihove djece.
I kada je otpoèela borba protiv fašistièke okupacije, Sandžak više nije bio na marginama dogaðaja i poznat samo po svojim \”saèmaricama\”, veæ su u njemu meðu prva èetiri sreska mjesta na tlu predratne Jugoslavije osloboðena od fašistièke okupacije. Meðu njima je bilo i Bijelo Polje. Bilo je pokušaja da se prilikom oloboðenja ovoga grada uvuku i oni koji su po starom obièaju željeli da pljaèkaju i ubijaju. Ali, partizanski odredi, na èijem èelu je bio politièki rukovodilac Rifat Burdževiæ, to nisu dozvolili. Rifata su optužili da, navodno, štiti Muslimane. Ali, partizanska borba nije bila za to da se u osloboðenim gradovime prave tzv. \”talambasi\” iz balkanskog rata. Ona je bila èista i uspjela je da se kao takva saèuva.
I veæ sutradan u osloboðenom Bijelom Polju održan je opštenarodni zbor, na kojem je prisustvovalo preko 5000 graðana. Prvi ovakav masovni zbor u ondašnoj porobljenoj Evropi. A Tršo, onako od srca, kako je to njemu bilo
svojstveno, uspio je da zadovolji ogromnu veæinu prisutnih graðana. Izabran je Komitet NOB-a na èelu sa Tršom. Bila je to sa onim u Beranama, klica nove NO vlasti, što služi na èast graðanima ovoga grada. A kada je okupator ponovo zauzeo ovaj grad, borci protiv fašizma nisu se predavali.U okolnim selima poèele su nicati, najprije èete, a potom partizanski odredi. U Sandžaku ih je bilo pet. Osloboðeni su zatim i Užice, i Tršo je stigao i tamo da bi izvijestio šta se radi u Sandžaku i dogovorio se o daljnim aktivnostima i naèinu oslobodilaèke borbe.
U septembru 1941.g. održano je u Stolicama prvo vojno-politièko savjetovanje, na kojem su prisustvovali delegati iz èitave zemlje. Odluèeno je da se formiraju glavni štabovi narodnooslobodilaèkih odreda u svim pokrajinama, meðu njima i u Sandžaku.Nakon ovog savjetovanja formiran je i Glavni štab NOB odreda Sandžaka koji je bio neposredno podreðen Vrhovnom štabu onda okupirane Jugoslavije.Time je prestala njegova daljna podreðenost Glavnom štabu u Crnoj Gori.Slijedilo je zatim i osamostaljivanje društveno-politièke organizacije Sandžaka, koje više nisu bile podreðene pokrajinskom komitetu KPJ za Crnu Goru i Boku.Imalo je to poseban znaèaj u njegovom buduæem razvoju. U osloboðenom Užicu smjestio se i Vrhovni štab. Bila je to ondašnja Užièka
republika, a 29.novembra, 1941.g. njemaèka Tristoèetrdesetdruga divizija, u saradnji sa èetnicima Draže Mihajloviæa, poslije krvave borbe na
Kadinjaèi zauzela je Užice. Veæ sutradan po nareðenju Vrhovnog štaba glavnine NOB odreda iz zapadne Srbije i Šumadije poèele su se povlaèiti u Sandžak. Time je Sandžak postao sjedište Vrhovnog štaba i glavnine partizanskih snaga iz Srbije. Uporedo u Sandžak je prispio i Crnogorski NOB odred koji je 1.decembra 1941.g. izvršio napad na Pljevlja. Uspjeli su da zauzmu znatan dio grada, ali je veæ sutradan rukovodstvo bilo primorano da se sa svojim odredom povlaèi iz grada, uz znaèajne gubitke (203 mrtva i 269 ranjena partizana). Bio je to težak gubitak. Napad je izvršen bez konsultovanja sa Vrhovnim štabom, sto je Vrhovni komadant kasnije osudio kao nepromišljenu akciju. Dio Crnogorskog NO odreda ostao je jedno vrijeme u Sandžaku i koordinirao svoje aktivnost sa Glavnim štabom i Oblasnim komitetom KPJ za Sandžak.
A u zapadnim dijelovima Sandžaka, odnosno istoènoj Bosni, devet èetnièkihodreda, od Zlatibora do Hercegovine, izvršilo je 5.decembra, 1941. g. u sporazumu sa italijanskim okupatorom, zloèin u Foèi i ostalim dijelovima pokraj Drine, u kojem su poklali i poubijali 5000 ljudi, žena i djece.
Èetiri dana kasnije, 09.decembra 1941. Vrhovni štab partizanskih odreda održao je sastanak u selu Drenovi, kod Nove Varoši. Bio je to sastanak politbiroa CK KPJ na kojem je odluèeno da se pristupi formiranju proleterskih brigada.
Ovom veoma znaèajnom sastanku za razvoj NOB-a prisustvovao je i Rifat Buržoviæ u svojstvu sekretara Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak.
Èetrnaest dana kasnije, 21.decembra 1941. formirana je Prva proleterska brigada u Rudom. Sandžacki NO odredi èinili su natèovjeèanske napore da partizanske snage iz Srbije sa Vrhovnim štabom što uspješnije preðu preko Lima i otpoènu svoj marš prema Bosni i Hercegovini.
Samo dan kasnije, 22.12.1941. ponovno je došlo do konsultovanja sa Vrhovnim štabom, srpsko-sandžaèki, èaèanski i beogradski bataljon iz pravca Nove Varoši izvršili su ponovo neuspjeli napad na Sjenicu, gdje su ostavili preko 100 mrtvih, ranjenih i nestalih boraca. Oblasno rukovodstvo Sandžaka nije bilo upoznato niti konsultovano sa ovom nepromišljenom akcijom koja je takoðer osudena od strane Vrhovne komande.
Treba podsjetiti da su se tokom oktobra i novembra 1941.g. odigrali krvavi sukobi i u Novom Pazaru i njegovoj okolini izmeðu srpskih èetnika, domorodaèkog stanovništva i grupacije kosovskih balistièkih snaga.U ovim borbama poginulo je oko 756 Srba, Muslimana i Albanaca. Ove borbe nisu bile u funkciji antifašistièke borbe niti povezane sa Oblasnim komitetom KPJ za Sandžak veæ su prvenstveno bile u funkciji sukoba meðunacionalnih grupacija. Tako nešto nije se moglo dogoditi na prostorima Sandžaka gdje su Oblasni komitet i posebno Tršo imali svoga uticaja. Uslovi okupacije omoguæavali su uticaj Oblasnog komiteta na te dogadaje. Tada je antifašistièkim pokretima Novog Pazara i Rožaja rukovodio Oblasni komitet KPJ za Kosmet, najvjerovatnije zbog uslova djelovanja. O tome je sekretar OK-a, Boro Vukmiroviæ obavijestio Centralni komitet KPJ.
Bilo je pokušaja da se slièni dogaðaji razviju na Barama prema Pešteri jula 1941.g. Veoma efikasna intervencija antifašistièkih snaga Sandžaka bila je tada vrlo uspješna. Tada je poginuo istaknuti revolucionar Bjelog Polja Šukrija Meðedoviæ, žrtvujuci sebe da bi prekinuo sukobe. Još na Beogradskom univerzitetu ovaj revolucionar postao je meta nacionalne fašistièke omladine u Beogradu, poznate kao \”ORNAS\”. Studenti antifašisti, pod rukovodstvom Burdževiæa organizovali su protestne mitinge.U sali Kolarèevog univerziteta, na protestnom mitingu govorio je Osman Karabegoviæ. Zapaženo je da je tokom vatrenog govora u rukama držao krvavu košulju Meðedovica, poput Julija Cezara, na kojoj
su bile krvlju ispisane rijeèi osvete.
Javljale su se onda i neke pojave koje nisu bile svojstvene antifašistickoj borbi i proklamanovim principima. Zbog toga je još u prvim danima borbe raspušten èitav jedan bataljon iz Ravne Rijeke kod Bijelog Polja. Antifašisti Sandžaka radije su žrtvovali èitav jedan bataljon, nego da se kaljaju principi i opredjeljenja za koje su se borili.
U Sandžaku se tokom druge polovine 1941. i prve polovine 1942.god. strahujuæi od onoga što se desilo u Novom Pazaru uspjelo da se Sandžak, iako multinacionalan i multivjerski, saèuva od meðunacionalnih sukoba. Posebno je znaèajno i karakteristièno da se u Sandžaku, za razliku od njemu susjednih teritorija, nisu dogadala tzv. “ljevicarska skretanja”, bacanje ljudi u jame i borbe protiv kulaka kao potencijalnih klasnih protivnika. Naprotiv, brojni su primjeri da su veoma uticajni i bogati seljaci i graðani, graðanskih opredjeljenja stupali u partizanske odrede, prihvatani kao borci protiv fašizma i oni kao takvi kasnije se ukljuèivali u partizanske odrede i u Treæu sandžacku proletersku brigadu. Veliki broj njih preživljeli su NOB i nosioci su Partizanske spomenice \'41. Malo se, takoder, zna da je znatan broj Bošnjaka-Muslimana sa desne obale Tare tokom 1941. i pocetkom 1942. bio u partizanskim èetama i da je znatan broj njih poginuo u toj borbi. Poznato je da su èitave porodice iz Nove Varoši stupale u partizanske odrede i kasnije u Treæu proletersku sandžacku brigadu.To je po svom karakteru stvarno bila zajednièka borba svih naroda koji su življeli u Sandžaku.
Posebno valja istaæi da je ona na prostorima Sandžaka prvenstveno voðena primjenom humanistièkih metoda i da su oni koji su pokušavali da pale kuæe bogatih seljaka, \”kulaka\”, proglašavani piromanima i protiv takvih voðena je efikasna borba. Brojni rukovodioci Sandžaka i èlanovi Vrhovnog štaba odavali su u tom pogledu javno priznanje Rifatu Burdževiæu, smatrajuæi da je zasluga u tom pogledu bila prvenstveno njegova. Posebno æemo spomenuti javna priznanja odata od strane Ive Lole Ribara, Sretena Žujoviæa i Koèe Popoviæa, koji je na tim primjerima isticao da je \”to vezano za èitavo naše biæe, za cio život\”. Posebno su o Rifatu Buržoviæu govorili Veljko Vlahoviæ, Vojo Kovaèeviæ i drugi preživljeli revolucionari. A kada je došlo vrijeme i potreba da se i sandžacki partizanski odredi prikljuèe jednoj od proleterskih brigada, koje æe u srcu Evrope razbuktati
NOB (mislimo na BiH), postavilo se pitanje: \”Kojim æe se brigadama pripojiti sandžacki odredi – srpskim ili crnogorskim?\” Tršo, Voloda i Miljenko Kušiæ pošli su u Foèu, gdje se nalazio vrhovni komadant, i u razgovoru sa njim predložili \”da se sandžacki partizanski odredi ne ukljuèuju ni u srpske, ni u crnogorske brigade, veæ da formiraju svoju – sandžaèku proletersku brigadu. U izvornim dokumentima istièe se da je Vrhovni komadant \”pozitivno ocijenio njihov rad u Sandžaku i da se složio da jedna od brigada bude sandžacka\”. Bila je to Treæa proleterska sa kojom se, nastupajuæi prema Bosni, najèešæe nalazio i Vrhovni komadant. Bio je to znaèajan put ove brigade, ali pogibija Trša, Volode, i Tomaša, nažalost nije ranije objašnjena, pa zbog vremenskog ogranièenja neæemo ni mi u ovom sluèaju to objašnjavati.
Bujanje èetnickog pokreta u Crnoj Gori i Sandžaku tokom 1942. i kasnije, svakako uz podršku talijanskog okupatora, bitno je izmijenilo stanje u Sandžaku, posebno karakter borbe. U tom vremenu strijeljan je i interniran veliki broj antifašistièkih boraca.
Tokom 1942.g. i dijelom 1943.g. formirane su i muslimanske milicije, koje nisu bile komandno meðusobno povezane, bile su pod nadzorom okupatora koji je težio da ih usmjeri protiv partizanskog pokreta, a one su najèešæe djelovale kao domobranske jedinice koje su od èetnika štitile svoja sela i gradove, ne smatrajuæi da su im partizani neprijatelji, povremeno su se sa njima dogovarali i suraðivali.
O njima i njihovom karakteru potreban je poseban razgovor. Smatramo ipak da istaknemo da ne postoje historijski osnovi da se ove milicije izjednjaèavaju sa ustaškim pokretom, za razliku od tzv. \”Šulc\”policija i njima sliènim kvislinškim organizacijama koje su bile plaæene.
Tokom januara i februara 1943.g dogodila su se i dva teža genocida od strane èetnika pod komandom èetnièkog vojvode Pavla Ðurišica nad bošnjaèkim narodom u Bihoru, Bukovici kod Pljevalja i dijelu Pribojskog sreza.Vrijeme koje nam je na raspolaganju ne omoguæava nam da ove teške zloèine objašnjavamo.
Dug nam je da skrenemo pažnju da je u vremenu èetnièkog divljanja tokom 1942.i 1943. dio prostora na kojem su pretežno živjeli Bošnjaci, veoma uspješno korišten kao logistièka baza desetkovanim partizanskim gerilskim odredima.
Ovo je naroèito dolazilo do izražaja u plavsko-gusinjskom kraju i Bihoru (Gornji Bihor). Partizanske gerilske jedinice nemilosrdno su i krvavo trijebljenje na prostorima gdje je funkcionisala èetnièka vlast i one su tada nalazile svoje utoèište na prostorima gdje su življeli Bošnjaci. Na njima su izgraðene zemunice, organizovana obavještajna i sigurnosna služba i kretanje ovih partizana.Uspjevalo se èak da im se obezbjeduju legitimacije i status tamošnjih graðana. Uspostavljeni su kanali preko Rugovske klisure i sjeverne Albanije putem kojih je održavana veza ne samo izmeðu Glavnih štabova susjednih pokrajina, povremeno i Makedonije, nego i Vrhovnog štaba sa glavnim štabovima na ovim prostorima. Ovim kanalima uspješno su se kretali ne samo kuriri, veæ i delegati Vrhovnog štaba, pa i oni koji su prema Bugarskoj i Albaniji putovali iz Moskve.
Vrijedno je istaæi da je tokom druge polovine 1943. na prostorima plavsko-gusinjske oblasti bila koncentrisana relativno brojna partizanska skupina, najveæa na okupiranim prostorima, tada, na jugu zemlje. Èinile su je tri partizanska bataljona, sva tri razlièitih nacionalnosti i razlicitih krajeva. U njima su bili boric više nacionalnosti. Na taj naèin uspostavljana je kohezija razlièitih partizanskih jedinica. Tokom septembra 1943.g. na ovim prostorima ostvarena je i jedna do tada utopijska zamisao. Partizani crnogorske nacionalnosti pridružili su se partizanima bošnjacke nacionalnosti i domorodaèkom stanovništvu protiv jednog
od èetnickih pokušaja da silom okupira krajeve naseljene pretežno bošnjaèkim i albanskim stanovništvom. Crnogorske partizanske snage stupile su u frontalnu borbu u prvim borbenim redovima na strani tadašnjeg domorodaèkog stanovništva.
Takvo nešto moglo se oèekivati samo na osnovama platforme koja je nastala iz antifašistièke borbe. Specifiènost ove borbe ogledala se i u èinjenici da su se na prostorima Sandžaka formirali samostalni partizanski bataljoni, koji su se nazivali muslimanskim.
Ne raspolažemo cjelovitim podacima koliko je Sandžaklija aktivno uèestvovalo u NOB-u. Znamo da je bio znaèajan i da je to bio doprinos naroda ovoga kraja antifašistièkoj borbi. Imali su pet svojih odreda u drugoj polovini 1941. i prvoj polovini 1942. god. imali su i svoju Proletersku brigadu koja je znaèajnu ulogu odigrala u prodoru Vrhovnog štaba prema Bosni. Imali su i èetvrtu brigade formiranu u prvim daniina nakon formiranja ZAVNOS-a. Imali su i svoju Tridesetisedmu sandžacku diviziju, koja je uèestvovala u konaènom osloboðenju istoène Bosne, posebno Sarajeva i goneæi okupatora stigla do austrijske granice.
Bilo ih je oko 7000 boraca koji su uèestvovali u jedanaest brigada, od kojih spominjemo III, IV i V proletersku, IV sandžacku, VII, IX i X crnogorsku, I bokeljsku i I kosmetovsku udarnu brigadu, u kojoj je bila posebno organizovana i muslimanska partizanska èeta. Bilo ih je u korpusu NO i posebno u nekoliko muslimanskih bataljona.
Za Sandžak je bio nenadoknadiv gubitak, posebno pogibija nekoliko najistaknutijih revolucionara bošnjaèke narodnosti, od kojih je znaèajno spomenuti imena Rifata Buržoviæa, Beæa Bašiæa, Himzije Æatoviæa, Jusufa Redžepagiæa, Šukrije Meðedoviæa, Muniba Kuèeviæa, Jakuba Kubura, Salka Aljkoviæa, Emina Redžepagiæa, Zenuna Haskoviæa, Abdurahmana Manja Æoroviæa, Derviša-Dede Šehoviæa, Mustafe Peæanina, Mahmuta Hadroviæa, Tufa Softiæa, Salka Aljkoviæa, Izeta Èaviæa, Dauta Musiæa, Adema Mulaosmanoviæa, Džafera Nikoèeviæa, Hajra Šahmanoviæa, Alja Hota i brojna druga. Taj se gubitak naroèito osjetio nakon osloboðenja zemlje, kada je Sandžak ostao bez svojih kadrova iz bošnjaèkog naroda.
Narodima Sandžaka, sve tri nacionalnosti, pripada èast da su uèestvovali u ovoj velikoj antifašistièkoj borbi, da su djelovali sa ostalim narodima zajedno pod jednom komandom i za iste ciljeve, èime su svojom krvlju potvrdili svoje postojanje kao posebna oblast sa multinacionalnom strukturom stanovništva, što se nikakvim dodatnim odlukama ne može potcijeniti niti dovoditi u pitanje.